مساجد تاریخی شهر قم


قم از دیرباز به شهر علم و اجتهاد و فقها شهرت داشته است که در این میان مساجد تاریخی شهر قم نیز در رونق علم و فقاهت در این شهر تاثیرگذار بوده‌اند.

مسجد اعظم قم که متصل به حرم حضرت معصومه (س) است یکی از مشهورترین مساجد این شهر است که هر فردی که به قم سفر کند و به زیارت حرم حضرت معصومه (س) مشرف شود قطعا این مسجد را نیز خواهد دید.

مسجدی که هم اکنون بسیاری از طلاب و روحانیون ایرانی و عاشقان علم و فقاهت که از سراسر جهان به این شهر سفر می‌کنند در آن و درمحضر عالمان و مراجع برجسته جهان اسلام دروس حوزه در سطح عالی را فرا می‌گیرند و امروز این مسجد پایگاه عظیم علم و اجتهاد در قم است.
مشخصات تاریخی مسجد اعظم:
این بنای بزرگ به سال ۱۳۷۳ قمری با نظارت و سرپرستی مرحوم آیه الله بروجردی (ره) و به دست استاد حسین بن محمد معمار معروف به لرزاده بنا شد.
وجه نامگذاری آن به اعظم به جهت وسعت و بزرگی چشمگیرآن است که ۱۱ هزار مترمربع وسعت دارد. سنگ بنای اولیه آن مصادف با روز میلاد حضرت علی بن موسی الرضا (ع) گذاشته شده است.
مسجد اعظم دارای گنبدی زیبا و دو گلدسته به بلندای ۶۰ متر و سه ایوان و دو شبستان رو به شمال است. در بنای مسجد تلفیقی از سبک معماری قدیم و با اسلوب ساختمانی جدید به کار رفته است. مقصوره مسجد از نظر وسعت و زینت در عالم اسلام کم نظیر است.



استحکام مسجد اعظم به اندازه ای است که کار‌شناسان معماری عمری هزارساله برای آن پیش بینی کرده‌اند زیرا معمار مسجد برای استحکام گنبد، استخوان بندی و اسکلت آن را با مفتول به پا داشت و سربند مفاصل آن را با اکسیژن جوشکاری کرد و از هر طرف آن را با آجر پوشاند، به این ترتیب طرفین آن داخل و خارج جداری به قطر ۱۴ آجرهر طرف ۷ ردیف با ملاطی که متشکل از سیمان، آهک و ماسه بود، پوشیده شد.
قاعده گنبد از خارج و داخل، چهار ضلعی و متساوی به دهانه ۱۹ و ارتفاع ۲۴ متر با تزئینات متنوع مرمری و کاشی کاری است که در چهارگوشه آن نیم طاقی بالا آمده و صورت مربع با نقشه یزدی سازی به شکل فلکه‌ای درآمده است.

در ضلع مسجد اعظم، مقصوره محرابی مجلل و پنج ترکی وجود دارد که دهانه آن سه و ارتفاع آن ۵ متر است. این محراب با ازاره و بدنه و جرزهای کاشی کاری معرق تزیین شده است.
شبستان گنبد دار مسجد که مزین به کاشی‌های معرق است در ضلع جنوبی صحن قراردارد. مجموعه مسجد اعظم از سمت شرق با مسجد بالاسر مرتبط است. گنبد مسجد از آهن با پوشش کاشی کاری می‌باشد.
پی‌های مسجد از سیمان، ساروج و آهن است و یک اسکلت عظیم آهنی تمام شبستان وگلدسته‌ها وگنبد را در برگرفته است و تمام در‌ها وپنجره‌های مسجد ازآهن ساخته شده و اطراف آن را تا دومتر و نیم سنگ مرمر کرده‌اند.امروز در این مساجد مراسم‌ های بزرگ و همچنین جلسات دروس حوزه برگزار می‌شود

مسجد امام حسن عسکری (ع):
این بنا در نزدیکی پل علیخانی و مجاور خیابان آستانه واقع شده است که در گذشته مسجد جامع عتیق نامیده می‌شد.
بنای اولیه مسجد بر طبق روایت‌های غیر مستند در قرن سوم به دست وکیل امام حسن عسکری (ع) احمد بن اسحاق اشعری بنا شد؛ پس از آن تاریخ این بنا بار‌ها مرمت و نوسازی شده است به طوری که امروزه قدیمی‌ترین بخش آن ایوان جنوبی‌اش که به سال ۱۱۲۹ قمری بنا شده است.

مسجد امام حسن عسکری (ع) در گذشته از اعتبار زیادی برخوردار بوده واز قرن نهم به بعد متولیان آستانه مقدسه، تولیت آن را برعهده داشتند.

این مسجد در اواخر دوره صفوی بازسازی شده که امروزه تنها ایوان جنوبی آن باقی است و بنا در دوره فتحعلی شاه قاجار بر اثر سیل، متحمل صدماتی شد که از طرف حاج حسین کدخدا تعمیرشد.

در دوره ناصرالدین به سال ۱۲۸۶ قمری حاجی ابراهیم تاجر در جهت غربی مسجد، شبستان و زیرزمینی بزرگی بنا نهاد و بالاخره به سال ۱۲۹۵ قمری حاج علی نقی تاجر کاشی، بخش‌های دیگر مسجد از جمله شبستان‌های شرقی، سر در و جلوخان را نوسازی کرد.

در دوره متاخر نیز شبستان‌های زیر زمین‌های زیرزمین و طبقه فوقانی آن در جانب غربی مسجد با مصالح جدید نوسازی شد. مسجد امام حسن عسکری(ع) پس از انقلاب اسلامی به دفتر آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) با ساختمانی جدید که در حال احداث است با مساحتی حدود ۲۵۰۰۰ متر مربع شکوه و عظمتی خاص یافته است.

بنای کنونی مسجد امام حسن عسکری (ع) مشتمل بر جلوخان، سردر ورودی، صحن، ایوان جنوبی، شبستان، زیرزمین و چهار شبستان در اضلاع مختلف صحن است.

اختصاصات مسجد:
سر درمسجد به دهانه ۵ وعمق ۳ و ارتفاع ۶متر دارای ازاره سنگی، جرزهای آجری، پوشش رسمی بندی آراسته به کاشیهای دوالی و معلقی و در کمرگاه کتیبه‌ای قرآنی بر کاشی‌های خشتی است.
بعد از ورودی، هشتی هشت ضلعی مزین به کاشی کاری قرار گرفته است در جانب جنوبی هشتی، مقبره بانی این قسمت از بنا، حاجی علی نقی و در کنار آن بقعه‌ای قرار دارد که در گذشته به صورت چهار طاقی مستقل و قدیمی مدفن ۱۲ تن از سادات قم بوده است.

در ضلع جنوبی مسجد، ایوان قدیمی بنا، به ارتفاع ۱۴، دهانه ۱۱ و عمق ۱۲ متر قرار دارد که در اواخر دوره صفوی به دست مهد علیا همسر مادر شاه سلیمان صفوی بنا شده است. این ایوان دارای غرفه‌ها و صفه‌هایی محرابی، تزئینات مقرنس، گچ بری، کاشی کاری و کتیبه قرآنی مربوط به سال ۱۱۲۹ قمری است.
در طرفین ایوان، شبستان‌های ستون دار قرار گرفته که از طریق دهانه‌هایی به صحن و فضای ایوان راه پیدا می‌کند. شبستان شرقی به ابعاد ۱۶ در ۱۲ متر مشتمل بر ۱۳ چشمه بر فراز هفت ستون آجری مضلع است. در ضلع جنوبی شبستان، محرابی کاشی کاری تعبیه شده است. این شبستان به همت آیت الله حاج آقا محمد کبیر که امامت شبستان را برعهده داشته تعمیر و تزئین شده و به همین علت به شبستان شیخ کبیر مشهور شده است.
شبستان غربی ایوان به ابعاد ۱۲ در ۱۱ متر مشتمل بر نه چشمه پوش بر فراز چهار ستون آجری و محراب کاشی کاری است.

در ضلع شرقی مسجد شبستان ستون دار بزرگی است که درگذشته، شش چشمه پوش آن را در مسیر خیابان قرار داشت. این شبستان به ابعاد ۳۲ در ۱۳ متر مشتمل بر ۲۸ چشمه پوش بر فراز ۱۶ ستون آجری مضلع و جرزهای دیواری است.شبستان ۹ دهانه به جانب صحن دارد و از آنجایی که به سال۱۳۶۰ قمری به دستور آیت الله فیض امام جماعت وقت شبستان، تعمیر شده به شبستان آیه الله فیض مشهور شده بانی این شبستان حاجب علی نقی تاجر کاشی است.

درضلع غربی صحن شبستان، زیرزمین و شبستان دیگری است که بامصالح جدید جایگزین بخش قدیمی شده است.این مسجد در حال حاضر در طرح توسعه حرم مطهر حضرت معصومه (س) در حال بازسازی و مرمت است.

مسجد جامع قم:
این بنا در مرکزبافت قدیم شهر ودر محله مسجد جامع واقع شده که از نظر قدمت پس از مسجد امام حسن عسکری (ع) کهن‌ترین مسجد شهر قم است.

بنای اولیه آن از آثار قرن ششم و عصر سلجوقی است. برخی از مورخان، گذشته این مسجد را به سال ۲۶۵ قمری می‌رسانند و سازنده آن را ابوالفضل حسن بن علی بن آدم اشعری می‌دانند.

عبدالجلیل رازی بنای مسجد جامعه را مربوط به عصر طغرل سلجوقی می‌داند و معتقد است: بهاء الدین کمال ثابت قمی آن را بنا کرده است.

مسجد جامعه عتیق قم، مجموعه‌ای از بناهای چندعصر است و به اعتبار متون معتبر تاریخی زمان احداث آن به عصر سلجوقیان می‌رسد و بنای گنبد خانه قدیمی آن قدیمی‌تر از سایر قسمت‌ها است.
بنای کنونی مسجد جامع مشتمل بر سردر در ورودی، صحن، ایوان‌های جنوبی و شمالی، گنبد خانه و شبستان‌های متعدد است.

اختصاصات مسجد:
مسجد جامع، دو در ورودی دارد که یکی از آنان به شبستان‌های شمالی از داخل کوچه فرعی می‌باشد و تظاهر چندانی ندارد و مخاطب با چند چرخش به درون مسجد هدایت می‌شود ودیگری که ورودی اصلی بنا است در جبهه غربی مسجد قرار دارد.

سر در ورودی مسجد درمقابل ورودی مدرسه جهانگیرخان و به دهانه ۶ متر و عمق ۳ و ارتفاع ۸ متر دارای جدار سفیدکاری، پوشش مقرنس گچی و کتیبه کمربندی از کاشی خشتی و از آثار عصر فتحعلی شاه قاجار است. پس از پیشخوان مسجد جامعه، فضایی است به نام هشتی و پس از آن صحن مسجد قرار دارد.
هشتی مسجد با ۵/۲۰ متر طول و ۴ متر عرض، حدود یک متر از سطح خیابان فرعی پائین‌تر است.
صحن مسجد به طول ۴۷/ ۱۵ مترو عرض ۲۷/۲۵ متر دارای نقشه مربع مستطیل است که زیبایی خاصی به مسجد داده است.
درمسجد جامع، مقصوره با شکوهی قرار دارد که ارتفاع آن ۳۰ متر و دهانه آن ۱۳/ ۲۳ متر است این مقصوره گویا همزمان با شکل اولیه مسجد ساخته شده و با سه درگاه که یکی به ایوان جنوبی ودو درگاه به شبستان‌ها متصل می‌شود.

با شکوه‌ترین قسمت مسجد جامع که در تناسب اندام و حسن منظر و زیبایی پیکر، ممتاز و بی‌نظیر است، ایوان جنوبی آن است. اصل ایوان جنوبی ازآثار قرن هشتم هجری است که در دوره‌های صفویه و قاجاریه تعمیرشده است. این ایوان به دهانه ۱۳/ ۳ و عرض ۶/ ۸ متر و ارتفاع ۱۸ متر است و راستای اصلی آن روبه قبله است.

در مسجد جامع، شبستان‌ها، خلاقیت بدیع و ماندگاربه آن داده است. مسجد پنج شبستان دارد که دو تای آن در اطراف گنبد خانه‌اند و متعلق به عصر صفوی و سه شبستان در شرق، غرب و شمال مسجد واقع است که متعلق به عصر قاجار است.
مسجد جامع قم دوازدهمین مسجد جامع ایران است که درنوع خود با کاشی کاری‌ها ومقرنس کاری‌ها وکتیبه‌های قرآنی از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار است.