کم خونی وضعیتی است که درآن، تعداد یا اندازه گلبول های قرمز یا مقدار هموگلوبین موجود درخون کاهش یافته و تبادل اکسیژن و دی اکسید کربن بین خون و سلول ها دچار اختلال می شود. ازعلل ایجاد کننده کم خونی می توان کمبودهای تغذیه ای، خون ریزی، ناهنجاری های ژنتیکی، بیماریهای مزمن یا مسمومیت های دارویی را نام برد. منظور از کمخونی های تغذیه ای، کم خونی هایی است که در اثر دریافت کم مواد مغذی ایجاد می شوند .
از مهم ترین مواد غذایی جهت خون سازی، که کمبود آن در خون بدن موجب بروز کم خونی می شود می توان به آهن، ویتامینb12 و اسید فولیک اشاره کرد که از بین آنها کم خونی ناشی از فقر آهن یکی از شایع ترین نوع کم خونی تغذیه ای است .
میزان نیاز به آهن
میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. مثلاً زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت، و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند. به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند. در شیر خواران- در صورت سلامت مادر- ، میزان آهن موجود در شیر مادر برای 4- 6 ماه اول زندگی کافی است ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند ذخایرآهن کم بوده و باید بعد از 3 ماهگی آهن اضافی به صورت قطره خوراکی خورانده شود. همچنین بستن پیش از موقع بند ناف نیز به دلیل اینکه نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می کند خطر فقر آهن را افزایش می دهد .
دلایل فقر آهن
دلایل گوناگونی برای فقر آهن وجود دارد که از آن جمله می توان به علل زیر اشاره کرد :
* دریافت نا کافی آهن به دلیل رژیم غذایی مورد استفادهای که در آن آهن کمی وجود دارد، مانند بعضی از رژیم های گیاه خواری .
* جذب ناکافی آهن در اثر اسهال، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی یا تداخلات داروئی ( داروهایی مثل کلستیدامین ، سایمتیدین ، پانکراتین ، رانیتیدین و تتراسایکلین).
* افزایش نیاز به آهن برای افزایش حجم خون در دوران نوزادی، نوجوانی، بارداری و شیر دهی
* خون ریزی زیاد در دوران عادت ماهانه، در اثر جراحات و ناشی از هموروئید، بیماری های بدخیم یا انگل ها .
کمبود آهن در مردان بزرگسال معمولاً در اثر از دست دادن خون است .
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن
بعضی از علائم کم خونی آهن عبارتند از :
1- رنگ پریدگی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم
2- خستگی زود رس
3- بی تفاوتی
4- سرگیجه و سردرد
5- خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست ها و پاها
6- حالت تهوع
7- در کم خونی های شدید گود شدن روی ناخن
درمان کم خونی ناشی از فقر آهن
برای درمان کم خونی چند روش وجود دارد که بهترین و کم خطرترین آنها استفاده می شود؛ بهترین و کم خطرترین راه استفاده از مکمل های خوراکی است. درمان با نمک های ساده آهن، چون سولفات فرو خوراکی، کاملاً موثر بوده و به شکل قرص، کپسول یا مایع است که مصرف آن ها باید تا چند ماه ادامه یابد .
چنانچه این قرص ها با معده خالی مصرف شوند، جذب آنها بهتر و بیشتر صورت می گیرد ولی در این حالت سبب تحریک معده و بروز مشکلات گوارشی خواهند شد .
عوارض گوارشی، ناشی از مصرف آهن نظیر تهوع، دل پیچه، سوزش قلب، اسهال یا یبوست را می توان به حداقل رساند؛ به شرطی که آهن را به میزان کم مصرف کرده و به تدریج به میزان آن افزود تا به حد مورد نیاز بدن برسد. بهتر است قرص آهن، آخر شب قبل از خواب استفاده شود تا عوارض ناشی از آن کاهش یابد.
ویتامین cجذب آهن را افزایش می دهد. به همین دلیل معمولاً مصرف ویتامینc به همراه آهن پیشنهاد می گردد . البته علاوه بر درمان دارویی باید به میزان آهن قابل جذب در غذا نیز توجه کرد.
جذب آهن غذا، اغلب تحت تأثیر شکل آهن موجود در آن می باشد. آهن موجود در پروتئین های حیوانی مانند گوشت گاو، ماهی و پرندگان( آهن هِم) بیشتر جذب می شود در حالیکه جذب آهن پروتئین های گیاهی مانند سبزی ها و میوه ها ( آهن غیر هم) کم تر می باشد.
باید توجه داشت که ویتامینcجذب آهن سبزی ها و میوه ها( آهن غیرهم) را بیشتر می کند. مصرف چای همراه یا بلافاصله بعد ازغذا نیز می تواند جذب آهن را تا 50 درصد کاهش دهد.
منابع غذایی آهن دار
منابع غذایی آهن دار عبارتند از جگر، قلوه، گوشت قرمز، ماهی، زرده تخم مرغ، سبزی های دارای برگ سبز تیره مانند جعفری، اسفناج و حبوبات؛ مثل عدس و لوبیا، هم چنین میوه های خشک( برگه ها) به خصوص برگه زرد آلو و دانه های روغنی.
عوامل افزایش دهنده جذب آهن و منابع غذایی آنها
1- اسید سیتریک و اسید اسکوربیک( ویتامینc ) که درآلو، خربزه، ریواس، انبه، گلابی، طالبی، گل کلم، سبزی ها، آب پرتقال، لیمو شیرین، لیمو ترش، سیب و آناناس وجود دارند، می توانند عوامل افزایش دهنده جذب آهن در بدن باشند.
2- اسید مالیک و اسید تارتاریک که در هویج، سیب زمینی، چغندر، کدو تنبل، گوجه فرنگی، کلم پیچ و شلغم موجود است، سبب افزایش جذب آهن می شود.
3- محصولات تخمیری مثل سس سویا نیز در این دسته از عوامل گنجانده می شوند.
توصیه های زیر را به کار بندید :
*استفاده از غذاهایی که غنی از آهن می باشند.
*استفاده از منابع غذایی حاوی ویتامین در هر وعده غذایی، جهت جذب بهتر آهن( مثل پرتقال، گریپ فروت، کوجه فرنگی، کلم، توت فرنگی، فلفل سبزو لیمو ترش)
*گنجاندن گوشت قرمز، ماهی یا مرغ در برنامه غذایی .
*پرهیز از مصرف چای و قهوه همراه یا بلافاصله بعد از غذا
* برطرف کردن مشکلات گوارشی و یبوست
* تصحیح عادات غذائی غلط ( مثل مصرف مواد غیر خوراکی مانند خاک ، یخ )
* استفاده از نان هایی که از خمیر ورآمده تهیه شده اند
* استفاده از خشکبار مثل توت خشک، برگه آلو، انجیر خشک و کشمش که منابع خونی از آهن هستند.
* استفاده ازغلات و حبوبات جوانه زده .
* شست وشو و ضد عفونی کردن سبزی هایی که استفاده می کنید.
* شستن کامل دست ها با آب و صابون ، قبل از تهیه مصرف غذا و پس ازهر باراجابت مزاج .
* مصرف روزانه یک قرص آهن از پایان ماه چهارم بارداری تا سه ماه پس از زایمان در زنان باردار.
* مصرف قطره آهن هم زمان با شروع تغذیه تکمیلی تا پایان 2 سالگی در کودکان .
میزان نیاز بدن به آهن چقدر است؟
میزان نیازبدن به آهن بر اساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است، مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند، به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند.
در صورت سلامت مادر، میزان ذخایر آهن وآهن موجود در شیر مادر تا شش ماه اول زندگی برای شیرخواران کافی است، ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند ذخایر آهن کم بوده و باید از زمان دو برابر شدن وزنشان، آهن به صورت قطره خوراکی به آنان خورانده شود.
میزان آهن مصرفی، روزانه ۵۰ تا ۲۰۰ میلی گرم برای بالغین و شش میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر شش سال و یک تا دو میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر دو سال می باشد.
دلایل فقر آهن:
دلایل گوناگونی برای کمبود آهن و جود دارد که از آن جمله می توان به عللی چون دریافت ناکافی آهن، جذب ناکافی آهن، افزایش نیاز در زمان رشد و از دست دهی مزمن خون اشاره کرد.
دریافت ناکافی آهن
با توجه به اینکه ذخایر آهن موجود در بدن شیرخوار بعد از چهار تا شش ماهگی تقریبا تهی می شود، نیاز است که شیرخواران با شروع غذای کمکی آهن اضافی دریافت کنند، در غیر این صورت مبتلا به فقر آهن می شوند که این موضوع به ویژه در مورد شیرخواران نارس از اهمیت بیشتری برخورداراست، این نوزادان بعد از دوبرابر شدن وزنشان باید آهن اضافه دریافت کنند.
در کودکان بزرگتر، کمبود دریافت آهن به علت رژیم غذایی یا آهن کم و یا دریافت رژیم با آهن ناکافی هم به وجود می آید که در به وجود آمدن و گسترش کم خونی موثر است.
جذب ناکافی آهن
این مشکل به علت اسهال مزمن، تغذیه شیرخواران با شیر مصنوعی، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی و تداخلات دارویی به وجود می آید و یا ممکن است به علت کم جذب شدن آهن، مصرف زیاد مواد غذایی سرشار از سبزیجات و حبوبات و مصرف ناچیز پروتئین حیوانی ایجاد شود.
افزایش نیاز در زمان رشد
در دوران شیرخواری و کودکی به علت رشد سریع بافتها نیاز به آهن افزایش می یابد. اغلب سرعت رشد در سال اول زندگی رخ می دهد، در این مدت وزن بدن و حجم خون تقریبا سه برابر ومیزان هموگلوبین خون دو برابر می شود.
بیشترین نرخ رشد در شیرخواران نارس و شیرخواران رسیده با وزن کم در هنگام تولد رخ می دهد، در بدن این کودکان حجم خون و میزان ذخیره آهن در هنگام تولد کم است و چون به سرعت وزن اضافه می کنند نیازمندیشان به آهن افزایش می یابد که اگر این نیازمندی بر آورده نشود در مدت سه ماه دچار کمبود آهن می شوند.
از دست دهی مزمن خون
در ۵۰ درصد شیرخواران خونریزی دستگاه گوارش ممکن است نقش مهمی در ایجاد کمبود آهن داشته باشد( احتمالا حساسیت شیرخواران به پروتئینی که در شیر تازه گاو وجود دارد علت از بین رفتن مخاط روده و خونریزی گوارشی در آنهاست) و یا ابتلای کودکان به انگلهای رودهای باعث از دست دهی خون و کمبود آهن می شود.
دفع زیاد آهن به دلیل خونریزی، تخریب سریع گلبولهای قرمز به دلیل وجود بیماریهایی نظیر مالاریا و ابتلا به انگل و تخلیه ذخایر آهن به دلیل بارداریهای مکرر و با فاصله کم از دیگر دلایل فقر آهن در افراد محسوب می شود.
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن
علائم کمبود آهن معمولا به آهستگی بروز می کند، از این رو بیماران کم خون اغلب بدون نشانه هستند، به طور کلی بی اشتهایی، رنگ پریدگی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، سردرد، خستگی و بی حسی، بی تفاوتی، تنگی نفس، از بین رفتن بافت پوستی زبان همراه با سوزش و درد، تپش قلب، التهاب و زخم گوشه دهان، خواب رفتن وسوزن سوزن شدن دستها و پاها، التهاب مزمن معده که باعث کاهش ترشحات معده می شود و در کم خونی های شدید تا شقی شدن ناخنها از نشانه های بالینی کم خونی ناشی ازکمبود آهن می باشد.
همچنین همه چیزخواری، خوردن مواد غیرمعمول مثل یخ، خاک و نشاسته در کمبود آهن مشاهده می شود و معمولا با درمان آهن معالجه شده است، در موارد نادر در کم خونی ناشی از کمبود آهن بزرگ شدن طحال نیز دیده شده است.
گروه های در معرض خطر بیشتر
زنان در زمان بارداری، زنان در سنین بارروی، سالمندان، کودکان به خصوص کودکان مبتلا به سوء تغذیه و نوجوانان گروههایی هستند که بیشتر در معرض خطر کم خونی فقر آهن می باشند.
راه های پیشگیری و کنترل کم خونی فقر آهن
در سالهای اخیر برای برطرف ساختن مشکل کم خونی آهن دو روش از جمله غنی سازی مواد غذایی(افزودن آهن به برخی از مواد غذایی ) و آهن یاری ( که عبارت است از توزیع مکمل های آهن بین افراد مانند تجویز قرص و قطره آهن بین مادران و کودکان) توصیه شده است.
باید توجه داشت که جگر، گوشت و به ویژه گوشت گاو، زرده تخم مرغ، سبزیجات، برگ سبز تره، میوه های خشک شده(برگه ها و بخصوص برگه زردآلو)، لوبیا چشم بلبلی، نخود خشک شده و دانه های روغنی مثل پسته، بادام، فندق و .. مهمترین منابع غذایی حاوی آهن می باشند که می توان برای برطرف کردن فقر آهن آنها را مورد استفاده قرار داد.
یکی از شایعترین مشکلات مربوط به خون، کمخونی است که علت آن کاهش تعداد گلبولهای قرمز یا کاهش مقدار هموگلوبین در این گلبولهاست.
در کم خونی، تبادل اکسیژن و دیاکسیدکربن بین خون و سلولها دچار اختلال میشود و بافتهای بدن، به ویژه ماهیچهها و مغز به خاطر کمبود اکسیژن آسیب میبینند.
... میزان کمخونی در افراد با توجه به سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی آنها متفاوت میباشد.
انواع کمخونی
بیماری کمخونی به سه دسته تقسیم میشود:
1- کمخونی با اندازه گلبولهای قرمز طبیعی
2- کمخونی با اندازه گلبولهای قرمز کوچکتر از معمول
3- کمخونی با اندازه گلبولهای قرمز بزرگتر از معمول
مرض قند (دیابت)، نارسایی کلیه، سرطان و آرتریت روماتوئید (بیماریهای روماتیسمی) جزو گروه کمخونی با گلبولهای قرمز طبیعی میباشد.
بیماری تالاسمی مینور و فقر آهن، جزو کمخونی با گلبولهای کوچکتر از معمول میباشد.
کمبود ویتامین ب 12، اسید فولیک و کمکاری غده تیروئید جزو گروه کمخونی با گلبولهای قرمز بزرگتر از معمول میباشد.
شایعترین نوع کمخونی، مربوط به گلبولهای قرمز کوچکتر از معمول (گروه 2) است.
علل کم خونی
- ساخته نشدن هموگلوبین
- درست کار نکردن مغز استخوان
- کمبود اسید فولیک، ویتامین (ب 12 ) و آهن
- فاویسم (نوعی کمبود آنزیم است که باعث شکسته شدن گلبولهای قرمز و در نتیجه کمخونی میشود)
- عدم ساخت سلولهای خونی (گلبولهای سفید، قرمز و پلاکتها)
- مصرف برخی داروهای ضد سرطانی که موجب شکسته شدن گلبولهای قرمز و از بین رفتن آنها میشوند.
افراد در معرض خطر
کم خونی در خانم ها در سنین جوانی و باروری بیشتر محسوس است که علت آن، عادت ماهانه است.
پس از این گروه، کودکان دارای سوءتغذیه و خانوادههایی که از دسترسی به گوشت قرمز محرومند، مستعد این بیماری هستند.
علائم کم خونی
خستگی زودرس
ضعف
تپش قلب
کوتاهی تنفس
کاهش اشتها
سرگیجه
رنگ پریدگی
بی حسی و سردی انگشتان دست ها و پاها
قاشقی شدن شکل ناخنها
کاهش تمرکز ذهنی
ریزش مو
آقایان نیز باید کم خونی را جدی بگیرند، چون کم خونی در مردان میتواند علامت بیماریهای بدخیمی در دستگاه گوارش باشد
عوارض کم خونی
هموگلوبین کمتر از 10 گرم در دسی لیتر، میتواند همراه با نارسایی خفیف قلبی ریوی، کاهش توانایی کار، کاهش تحمل فعالیت بدنی و تمرینات ورزشی باشد.
کم خونی فقر آهن
در این حالت گلبولهای قرمز به تعداد عادی وجود دارند، اما مقدار هموگلوبین آنها کم است. این نوع کم خونی در کودکان بیشتر از بزرگسالان رایج است.
بیاشتهایی، سوءتغذیه، گزگز دست و پا، شیوع بیماریهای ویروسی و باکتریایی، ریزش مو، غش و بروز بیماریهای قلبی از علائم فقر آهن است.
کمخونی دوران بارداری
از آنجا که در زمان بارداری، جنین از خون مادر تغذیه میکند، کمخونی مادر باعث بروز کمخونی در نوزاد نیز میشود و اگر این کمخونی ناشی از کمبود اسید فولیک باشد، باعث بروز نقص در لوله عصبی نوزاد (اسپینا بیفیدا) میشود.
در زنان حامله، کمبود آهن موجب کاهش وزن نوزاد، افزایش مرگ ومیر جنین و زایمان زودرس میشود.
کمخونی در کودکان
علاقه زیاد به خاکبازی، خوردن مهر نماز، قند، برفک یخچال، مواد نشاستهای و گچ از عوارض شایع کمخونی و فقر آهن در کودکان است. باید هرچه سریعتر به این کودکان کمک کرد، چرا که ممکن است کمخونی آنها به خاطر وجود انگلهای رودهای باشد.
تشخیص نوع کم خونی
آزمایش خون: سنجش تعداد گلبولهای قرمز توسط (ام سی وی ) (حجم متوسط سلولی)، اندازهگیری هماتوکریت و هموگلوبین و سطح آهن خون.
با آزمایش مدفوع، میتوان از خونریزی یا عدم خونریزی داخلی مطلع شد.
تشخیص فقر آهن بر اساس اندازهگیری فریتین خون است. اگر مقدار فریتین به مقدار کمتراز 12 میکروگرم در لیتر برسد، نشانه از بین رفتن کامل آهن ذخیره ای بدن است.
پیشگیری از کم خونی
اضافه کردن آهن به غذاهای کودکان مخصوصاً شیر و غذاهای نشاستهای موجب بهتر شدن میزان آهن میشود.
شیر مادر در مقایسه با شیر گاو به اندازه کافی آهن دارد.
رژیم غذایی کمخونی
در کمخونی فقر آهن، مصرف گوشت قرمز، جگر، اسفناج و حبوبات تجویز میشود.
باید توجه داشت که «آهن» موجود در گوشت قرمز و غذاهای حیوانی به راحتی از طریق دستگاه گوارش جذب میشود، ولی آهن موجود در گیاهان و حبوبات کمتر جذب بدن میشوند.
درمان کم خونی
کمبود ویتامینها، آهن و بیماریهای مزمن هر کدام به نوعی موجب کمخونی در افراد میشود.
در افرادی که به صورت حاد و ناگهانی دچار کمخونی میشوند، تزریق خون لازم است.
افرادی که به صورت مزمن و وطولانی مدت دچار این بیماری هستند، با دارو و رژیم غذایی مداوا میشوند.
برای درمان کم خونی، این نکات را مد نظر داشته باشید:
- طبخ غذا در ظروف مسی، تاثیر بسزایی در جبران کم خونی دارد.
- مصرف چای بلافاصله قبل یا بعد از غذا، موجب کم خونی میشود.
علاقه مندي ها (Bookmarks)