قم در دوره پهلوی

در قم، سه حوزه قدرت جدای از هم در دوره پهلوی وجود داشته است: نخست حاکم شهر که نماینده دولت در شهر بوده، دوم تولیتآستانه قم که موقوفات زیادی از املاک را در اختیار داشته و خود نیز صاحب املاک و ثروت فراوان و طبعا صاحب نفوذ قابل

ملاحظه‏ای بوده؛ سوم، رهبری دینی و روحانی که شمار زیادی از طلاب و سایر مردم از آن تبعیت می‏کرده‏اند. این سه منبع قدرت، در دوره پهلوی در این شهر فعال بوده‏اند.

در دوره پهلوی، قم نیز بسان سایر شهرها، وارد عرصه تجدد شد. نخستین بار همسر و دختران رضاشاه، در سال 1305 ش بدون حجاب به قم آمدند که سبب اعتراض یکی از روحانیون با نام شیخ محمد تقی بافقی (م 1365 ق) به آنان شد و روزهای بعد،

رضاشاه به قم آمده، فرد معترض را کتک زد. این نخستین برخورد سیاسی در شهر قم بر ضد حکومت پهلوی است که در سال بعد، با قیام آقا نوراللّه‏ نجفی از رهبران مشروطه اصفهان (م 1360 ش) بر ضد دولت رضاخان ادامه می‏یابد و پس از آن با آغاز سخت‏گیری‏های دولت، متوقف می‏گردد.




پیشرفت عمرانی در قم، در این دوره با آرامی ادامه یافت. نخستین خیابان‏های جدید شهر در سال 1307 ایجاد شد. پس از آن در سال 1316 ش راه آهن از مسیر قم گذشت. از سال 1344 ش به بعد راه‏های ارتباطی بین شهری از یک سو به تهران و از سوی

دیگر به سمت اراک، اصفهان و کاشان، توسعه یافت. اهمیت شهر قم، به عنوان نقطه عبور از مسیرهای جنوبی به سمت تهران از اواخر دوره قاجار به این سو، بیشتر آشکار می‏شود. فشار دولت برای پیشبرد اهداف تجدد گرایانه خود در قم، با اعتراض آیة‏اللّه‏

حاج شیخ عبدالکریم حائری (م 1315 ش) روبرو می‏شود، اما دولت، بی توجه به آنان با قاطعیت در تعطیلی مدارس دینی، خلع لباس روحانیون و مبارزه با روضه خوانی و تلاش برای کشف حجاب از زنان ادامه می‏دهد و به این ترتیب، خشم روحانیون را به صورت نهفته، بر می‏انگیزد.



در تمام دوره پهلوی ترکیب معماری آستانه حضرت معصومه در قم، تغییری نمی‏یابد، جز آن که بخش مهمی از قبرستان سمت شمال شرقی آستانه که در قرن‏های نخست هجری به قبرستان بابلان شهرت داشت به جز آنچه که امروزه به نام قبرستان شیخان از آن برجای مانده، بخشی به صورت زمین مسطح و بخشی به صورت پارک در می‏آید.


بخشی از توسعه عمرانی شهر، توسط تولیت و نیز مراجع تقلید صورت می‏گرفت که از آن جمله تأسیس کتابخانه بزرگ شهر توسط یکی از مراجع تقلید به نام آیة اللّه‏ شهاب الدین مرعشی نجفی در سال 1353 ش، بود. این کتابخانه، در حال حاضر، بزرگ‏ترین مجموعه خطی را در میان کتابخانه‏های ایران، در اختیار دارد.


ویژگی سیاسی عمده این شهر ورود آن به صحنه سیاسی در اواخر سال 1339 و اوایل سال 1340 است. ورود امام خمینی (1282 1368 ش) به عرصه سیاست، و روش انقلابی وی که همراهی شمار زیادی از روحانیون جوان را با خود داشت، سبب

پدید آمدن فضای مبارزاتی تازه‏ای در برابر رژیم پهلوی شد. خشونت‏های سیاسی طی چهار سال ادامه داشت تا آن که رژیم، با تبعید ایشان به ترکیه و عراق، و با تکیه به روش‏های استبدادی، اوضاع را آرام کرد؛ اما پس از آن، همواره این شهر، کانون اعتراض

بر ضد رژیم بوده و با نشر کتاب و اعلامیه و اعزام روحانیون برای تبلیغ در ایام محرم و رمضان به روستاها، در نشر اندیشه‏های انقلابی می‏کوشید. طی سالها، شمار زیادی از علمای این شهر دستگیر و زندانی شدند. پس از درگیری طلاب با مأموران دولتی

در خرداد 1354 و بسته شدن مدرسه فیضیه، نخستین جرقه انقلاب در 19 دی ماه 1356 در همین شهر زده شد و پس از آن، دامنه‏اش به شهرهای دیگر کشیده شد تا آن که در بهمن 1357 رژیم پهلوی سرنگون شده و دولت دینی که مرکزیت علمی آن در شهر قم بود، جایگزین آن شد.



به لحاظ فرهنگی، شهر قم پیش از انقلاب، چندین دبیرستان و تعدادی مدرسه ابتدایی و راهنمایی داشت. همچنین یک مدرسه عالی وابسته به دانشگاه تهران، در این شهر تأسیس شد. سایر مراکز فرهنگی شهر عبارت از مراکز علمی دینی بودند. در این مراکز افزون بر تعلیم و تربیت، چندین نشریه نیز انتشار می‏یافت.