قم در دوره صفوی
شاه اسماعیل صفوی که آمدن و سکونت موقت را در ایالت جبال، به ویژه قم و اصفهان، از قراقویونلوها به ارث برده بود، به دلیل داشتن مذهب تشیع، به این شهر اعتنای بیشتری کرد. یادگار معماری شاه اسماعیل در شهر قم، ایوان شمالی آستانه حضرت

معصومه است که به سال 925، در روزگار سلطنت شاه اسماعیل ساخته شده و کتیبه آن موجود است. پس از آن، شهر قم، مورد توجه بیشتر قرار گرفت و به دلیل قداست محیط حرم، از آن به عنوان مرکزی برای دفن برخی از سلاطین صفوی استفاده

شد. قبر پنج تن از سلاطین صفوی با نام‏های شاه صفی (م1052)، شاه عباس دوم (م1077)، شاه سلیمان (م1105) و شاه سلطان حسین (خلع در 1135) شاه طهماسب دوم (خلع در 1144) و شماری دیگر از شاهزادگان و امرای این دولت، در اطراف

حرم است.مسأله انتقال مردگان برای دفن به قم، گرچه از پیش از این زمان سابقه داشت، اما از دوره صفوی، به صورت رسمی رایج درآمد که تا سالهای اخیر ادامه داشت و اکنون کاهش یافته است.


آمد و شد شاه عباس دوم به قم برای زیارت و دیدار با فیض کاشانی (م 1091) نیز اهمیت این شهر را در این دوره نشان می‏دهد. کما این که برآمدن عالمانی چون ملاصدرای شیرازی (979 1050)، قاضی سعید قمی و سکونت ملا محمد طاهر قمی (م 1098) و فیاض لاهیجی (م 1072) در آن، نشانگر اهمیت علمی این شهر در این دوره است.


قم در دوره قاجاری


بدون تردید، شهر قم، رشد فیزیکی و فرهنگی خود را در دوره اخیر، مدیون توجه سلاطین قاجاری به ویژه فتحعلی شاه قاجار (سلطنت از 1212 تا 1250) فرزندان و برخی از وزیران وی و سلاطین بعدی است. فتحعلی شاه در آغاز سلطنت خود نذر کرده

بود تا یک صد هزار تومان زر در تجدید بنای آستانه حضرت معصومه صرف کند. در این دوره، میرزای قمی (م 1232) در این شهر زندگی می‏کرد که سخت مورد توجه شاه قاجار بوده و وی به دفعات به قصد زیارت این شهر و دیدار با میرزای قمی وارد این شهر

شده، برای مدتی در آنجا می‏ماند. این توجه در درجه نخست معطوف به تجدید بنای آستانه مبارکه حضرت معصومه علیهاالسلام بود؛ به طوری که بنای فعلی آن به طور عمده، از دوره قاجاری است؛ چنان که کتیبه‏های موجود کاملاً بر این امر گواه است.


به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری، تجربه جدیدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ایجاد یک رشته قنات جدید، بناهای تازه‏ای با همت برخی از اربابان محلی و امرای دولتی، ساخته شد.


مقبره بسیاری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتیق یا کهنه آستانه مقدسه است. معروف‏ترین آنها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسیار زیبایی بر آن نهاده شده و حجره‏ای مستقل و زیبا به آن اختصاص یافته که شمار زیادی از

شاهزادگان قاجاری نیز در آنجا مدفونند. مقبره محمد شاه قاجار نیز در صحن عتیق واقع شده است. همچنین می‏توان به مقبره مَهْد عُلْیا، مادر ناصر الدین شاه، فخر الدوله، دختر ناصر الدین شاه، معتمد الدوله گرجی، از چهره‏های سیاسی برجسته دوره

قاجار و بسیاری دیگر یاد کرد. مقبره میرزا حسن خان مستوفی الممالک نیز یکی از مقابر زیبای قاجاری در محدوده صحن کهنه آستانه حضرت معصومه است.


در عصر قاجاری، یک تحول جمعیتی تازه‏ای در قم روی داد که ترکیب قومی شهر را عوض کرد. طوایف متعددی به صورت کوچ‏های دسته جمعی، از سمت غرب، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدریجی به داخل شهر، ترکیب جمعیتی آن را تغییر

دادند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسیار قدیمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع، از میان رفتند.
طوایف مهمی که بدین ترتیب در قم اسکان یافتند، عبارتند از طوایف: بیگدلی، زَنْدیه، سَعْدوند، گائینی، کَلْهُر، لَشَنی، کُرْزه‏بر، عبدالمَلِکی، خَلَج و شادْقُلی

به دلیل تلاش‏های علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره ناصری صورت گرفت و به یمن تألیف آثاری چون تاریخ دارالایمان قم و جز آن، می‏توان شناخت دقیقی نسبت به وضعیت این شهر در دوره ناصری به دست آورد.