قم در دوره قاجاری
بدون ترديد، شهر قم، رشد فيزيکی و فرهنگی خود را در دوره اخير، مديون توجه سلاطين قاجاری به ويژه فتحلی شاه قاجار ( سلطنت از 1212 تا 1250) فرزندان و برخی از وزيران وی و سلاطين بعدی است.فتحعلی شاه در آغاز سلطنت خود نذر کرده بود تا يک صد هزار تومان زر در تجديد بنای آستانه معصومه صرف کند. (تربت پاکان، ج 1، ص 27) .

در اين دوره، ميرزای قمی (رحلت در 1232) در اين شهر زندگی می کرد که سخت مورد توجه شاه قاجار بوده و وی به دفعات به قصد زيارت اين شهر و ديدار با ميرزای قمی وارد اين شهر شده برای مدتی در آن جا می ماند. اين توجه در درجه نخست معطوف به تجديد بنای آستانه مبارکه معصومه (س) بود؛ به طوری که بنای فعلی آن به طور عمده، از دوره قاجاری است؛ چنان که کتيبه های موجود کاملا بر اين امر گواه است.

[/color]به لحاظ عمرانی، قم در دوره ناصری، تجربه جديدی را پشت سرگذاشت. افزون بر ايجاد يک رشته قنات جديد، بناهای تازهای نيز در اثر همت برخی از اربابان محلی و امرای دولتی، ساخته شد.

مقبره بسياری از اعضای سلطنتی خاندان قاجار در صحن عتيق يا کهنه آستانه معصومه است. معروف ترين آن ها مقبره فتحعلی شاه قاجار است که سنگ مرمر بسيار زيبايی بر آن نهاده شده و حجرهای مستقل و زيبا به آن اختصاص يافته که شمار زيادی از شاهزادگان قاجاری نيز در آن جا مدفونند. مقبره محمد شاه قاجار نيزدر صحن عتيق واقع شده است. هم چنين می توان به مقبره مَهْد عُلْيا مادر ناصرالدين شاه، فخرالدوله دختر ناصرالدين شاه، معتمدالدوله گرجی از چهره های سياسی برجسته دوره قاجار، و بسياری ديگر ياد کرد.(برای نمونه بنگريد: ستوده، کتابه ها، صص 49 ـ 51) مقبره ميرزا حسن خان مستوفی الممالک نيز يکی ازمقابر زيبای قاجاری در محدوده صحن کهنه آستانه معصومه است. (جهت اطلاع از فهرست قبورقاجاريه، بنگريد در: سفرنامه قم، احمد شبيری زنجانی چاپ شده در ميراث اسلامی ايران، دفتر نهم، صص 596 ـ600)

در عصر قاجاری، يک تحول جمعيتی تازه ای در قم روی داد که ترکيب قومی شهر را عوض کرد. طوايف متعددی به صورت کوچ های دسته جمعی، از سمت غرب، راهی قم و اطراف آن شده و با ورود تدريجی به داخل شهر، ترکيب جمعيتی آن را تغيير دادند، به طوری که ساکنان اصلی شهر، جز در بخش محلات بسيار قديمی شهر در فاصله حرم تا مسجد جامع، از ميان رفتند. طوايف مهمی که بدين ترتيب در قم اسکان يافتند، عبارتند از طوايف: بيگدلی، زَنْديه، سَعْدوند، گائينی، کَلْهُر، لَشَنی، کُرْزهبر، عبدالمَلِکی وخَلَج]در باره آنان بنگريد EI2 ذيل مورد و ترجمه آن در نامه قم، ش 14 (تابستان، 1380) نشريه اداره ارشاداسلامی قم.] شادْقُلی. (بنگريد: مدرسی طباطبايی، قم نامه، 79 ـ 84)

به دليل
تلاش های علمی خاصی که در ثبت اطلاعات مربوط به شهر قم در دوره ناصری[color=blue] صورت گرفت وبه يمن تأليف آثاری چون تاريخ دارالايمان قم و جز آن، می توان شناخت دقيقی نسبت به وضعيت اين شهر دردوره ناصری به دست آورد (بنگريد: جان گرنی، تاريخ نگاری قم در دوره ناصری (چاپ در گنجينه شهاب، ج 2،صص 65 ـ 94)