حرم مطهر حضرت معصومه
تا قبل از قرن هفتم، مرقد مطهر ضریح نداشته است یا اگر بوده کوچک و کم ارتفاع بوده است، در سال 613 هجرى مظفر بن احمد بن اسماعیل، ضریحى از کاشىهاى کوکبى ذوى الاضلاع و نیم کوکبى، روى مرقد مطهر، ساخته است و سپس در سال 925 شاه اسماعیل صفوى صحن کهنه و ایوان آنرا با کاشىهاى فیروزه رنگ و معرَّق، ساخته است و در سال 950 شاه طهماسب صفوى، ضریح کاشى بزرگترى با ایوانى که در مدخل صحن کهنه از طرف مدرسه فیضیه، واقع است، اضافه کرد پس از آن در سال 1077 شاه صفى، صحن زنانه را که فعلاً به مسجد تبدیل شده است و در جنوب بقعه مطهر قرار دارد، ساخته است.
شاه عباس نیز، ضریحى فولادین به ضریحهاى قبل اضافه کرد. شاه صفى، در همان سال مذکور، ساختمان زیبا و مرمرینى براى در کنار رواق جنوبى
ساخت که امروز مقبره شاه عباس ثانى است این بناء در نوع خود، بىنظیر است و ازارههاى آن به ارتفاع زیادى از سنگ مرمر، ساخته شده که به نقشهاى گل و بوته تزئین یافته است.
در سال 1218 فتحعلى شاه گنبد را با خشتهاى مسین زراندود زینت داد و براى خود مقبرهاى نیز در ضلع شمالى صحن کهنه بنا کرده و در سال 1236، مسجد بالاسر ساخته شد و سپس در سال 1249، مقدمات زراندود کردن ایوان طلاى فعلى، فراهم گردید ولى انجام این کار تا سال 1266 به تأخیر افتادو مقارن همین سال بام نقاره خانه را نیز به شکلى که فعلاً موجود است زراندود کردند و سپس در سال 1231 درى از طلا، براى ضریح ساخته و نصب کردند، و در همین سال کف رواق را از سنگ مرمر فرش و در سال 1275 ضریح فولادین راسیم اندود کردند.
در سال 1315 کیکاوس میرزا، پوشش زیرین گنبد را مقرنس کرده و با آئینهها تزیین نمود.
«امین السلطان» ساختمان صحن جدید و ایوان آئینه را شالوده گذارى کرد و سپس در سال 1303 به دست فرزندش به پایان رسید.
این شرح مختصرى است که ما در پیرامون ساختمان و بناى رواق عرش آشیان حضرت فاطمه معصومه نگاشتیم، امید که در جلد دوم این کتاب که انشاء الله در شرح و توضیح وضع کنونى شهر قم نگاشته خواهد شد، بطور تفصیل از آن یاد کنیم.
دیگر، از سادات و علویانى که به قم آمدند، موسى مبرقع(1) «موسى بن محمد بن على بن موسى الرضا (علیهم السلام) است که با خواهرانش، زینب و میمونه و
امّمحمد و دخترش بریهه، به ترتیب به قم آمده و مسکن گزیدند و در همین شهر وفات یافتند. قبر موسى مبرقع، در خانه خود او و در پائینشهر قم به همین نام مشهور است. و بعض از خواهرانش در مقبره بابلان در جوار حضرت معصومه(علیها السلام) به خاک سپرده شدهاند. ایشان به سادات رضائیه مشهورند و اعقاب آنها همچنان در قم ساکنند و به القاب رضوى و برقعى، خوانده مىشوند.
دیگر از سادات و علویانى که به قم آمدهاند سادات عریضهاند، از ایشان حسن بن عیسى بن محمد بن على بن جعفر الصادق (علیه السلام) و پسرش به قم آمدند و سکونت اختیار کردند و سپس اعقاب و اخلاف ایشان عدهاى باقى مانده و عدهاى به بغداد و شهرهاى فارس رفتهاند; از این خانواده شخص دیگرى به نام على بن حسین بن عیسى بن محمد بن جعفر است که قبلاً در رى ساکن بود و سپس قم را براى سکونت انتخاب کرد و اعقاب او در این شهرستان باقى ماندند.
و دیگر ابو الحسین احمد بن قاسم بن احمد بن على بن جعفر، و حمزه بن عبد الله بن الحسین الکوکبى، و محمد بن على بن محمد بن على بن الحسن بن على بن على و عده سادات دیگر به قم آمده و در این شهر توطن کردند و اولاد و فرزندان و اخلاف بسیارى از آنها به وجود آمده و در همین شهر، مسکن ساختند و به سادات محسنیه و عزیزیه شهرت داشتند و امروز عدهاى از سادات قم از فرزندان و اعقاب آنان هستند.
.
موقعیت شهر قم و اقتصاد کشاورزى و صنعتى آن
قم از نواحى مرکزى ایران است و به علت مجاورت با کویر لوت، داراى هوائى خشک نسبتاً گرم و متغیر است، قسمتى از ناحیه شرقى این شهرستان، دشت و کویر و قسمتهاى غربى و جنوب غربى آن کوهستانى است، یک رشته از جبالى که از شمال به جنوب شرقى کشور امتداد دارد در این ناحیه واقع و بخش قهستان و کوهپایه قم را تشکیل مىدهد شهرستان قم که در حدود ده هزار کیلومتر مربع وسعت دارد بین 50 درجه و 2 دقیقه الى 51 درجه و 27 دقیقه در طول شرقى نصف النهار گرینویچ و بین 34 درجه و 10 دقیقه الى 35 درجه عرض شمالى خط استوا قرار گرفته است خود شهر قم در طول شرقى 50 درجه و 53 دقیقه از نصف النهار گرینویچ و عرض شمالى 34 درجه و 37 دقیقه از خط استوا قراردارد و به احتساب هیئت و فلکیات قدیم 75 درجه و 20 دقیقه در طول شرقى جزائر خالدات و همچنین 105 درجه و 40 دقیقه در طول غربى آن و در 34 درجه و 45 دقیقه عرض شمالى خط استوا واقع است. انحراف آن از قبله 39 درجه و 10 دقیقه و 34 ثانیه است. بارندگى سالیانه این شهرستان به طور متوسط در حدود 400 میلیمتر مىباشد و از لحاظ بارندگى در میان شهرستانهاى ایران غیر از سواحل بحر خزر و آذربایجان غربى در حد وسط قراردارد، هواى نواحى این شهرستان مختلف است در نقاط غربى و جنوب غربى آن هوا معتدلتر و در قسمت شرقى و جنوب شرقى گرم و خشک و بیابانى است و تمام اختصاصات کویر لوت، در این ناحیه وجوددارد و خود شهر قم حد فاصلى بین این دو هوا است و به همین علت بادهاى تند و شنى در بعضى ایام سال شهر قم را تیره و تار مىسازد. هواى شهر قم حداکثر در تابستان تا 46 درجه سانتى گراد و حداقل در زمستان تا 12 درجه زیر صفر در بعضى سالها تغییر مىکند، اختلاف درجات حرارت در بیست و چهار ساعت گاهى در پائیز تا 25 درجه سانتى گراد نیز مىرسد و در فصول دیگر سال نیز اختلاف درجه حرارت روزانه از شهرهاى مجاور بیشتر است.
سرزمین ناحیه قم از سمت جنوب شرقى به طرف شمال شرقى و مشرق آن سراشیب است. و به همین جهت جریان رودخانه و سیل به طرف مشرق و شمال شرقى است حداکثر ارتفاعات آن در ناحیه قهستان خلجستان است، مرتفعترین کوههاى قهستان 3193 متر کوه تخت سر حوض و در خلجستان کوه خر کشه 2769 متر است و حداقل ارتفاع آن در نواحى کویر، در حدود پانصد متر از سطح دریا است مقدار متوسط آب سالیانه «قابل اعتماد» با احتساب آب رودخانه و قنوات و تعداد پانزده حلقه چاه عمیق، در حدود سیصد و پنجاه سنگ یا تقریباً سیصد لیتر مکعب در ثانیه است، زمینهاى زیر کشت حوزه شهر تقریباً 8200 هکتار است که از آن مقدار 5500 هکتار تحت کشت غلات و گندم و جو و مقدار 450 هکتار پنبه و در حدود 1100 هکتار صیفى و 420 هکتار دانههاى روغنى است، به اضافه 650 هکتار باغات انار و انجیر است، محصول سالیانه غلات مزارع حوزه شهر در حدود 5000 تن و پنبه در حدود 400 و محصول انار و انجیر باغستانها در حدود 5500 تن است.
مسئله دیگر این است که اقتصاد این شهر گذشته از درآمد ملى مردم تحت تأثیر مسافران و مردمى که منبع درآمد آنها در شهرهاى دیگر است و در این شهر مجاورت و اقامت گزیدهاند داراى وضع مطلوبى است و به همین جهت در چند سال اخیر که وسائل ارتباطى تغییر کرده است شهر قم، نیز به طور روشنى در تغییر و ترقى افتاده است و به صورت یکى از مراکز تجارتى و مبادله کالا درآمده است و در حوزه شهرستان مجموعاً 28893 هکتار، تحت کشت غلات و پنبه و غیره است که از این مقدار 23880 هکتار آن مزارع گندم و جو است که سالیانه در حدود 11222 تن گندم و 13382 تن جو محصول دارد و همچنین مقدار 1185 تن محصول پنبه این نواحى است که از 2550 هکتار بدست مىآید و دیگر مقدار 216 هکتار سیب زمینى و 5700 هکتار دانههاى روغنى کاشته مىشود باغستانهاى انار و انجیر و بیشهها مجموعاً به 1677 هکتار بالغ مىشود در مراتع و چراگاههاى حوزه این شهرستان تقریباً تعداد 340000 گوسفند و بز و در حدود 9500 گاو و گوساله وجوددارد گلههاى گوسفند این ناحیه داراى نژادهاى مختلف است که نژاد کلکو و زندى بهترین نژاد آن است اصل این دو نژاد از بخارا و نواحى ترکستان است پوست برههاى این نژاد مانند نژاد قره گل، که امروز در ناحیه خراسان شرقى و افغانستان تولید مىشود مرغوب و مشهور است و دیگر 3500 نفر شتر و 14900 رأس الاغ و 1600 رأس اسب، قاطر در حوزه شهرستان قم وجوددارد صنایع آن: مصنوعات یدى مانند قالى بافى و پارچه بافى از جنس ارمک و کرباس و غیره، و شیشهگرى و کارخانههاى سفالین و کاشى کارى و صابون پزى از هنرها و صنایع قدیم این شهر است در سال 1314 کارخانهاى که داراى 5400 دوک نخریسى است در این شهر با سرمایه پنج میلیون ریال تأسیس شد، در ابتداى امر این کارخانه در یک شیفر 8 ساعتى با تعداد 300 کارگر و کارمند مقدار 160 بقچه نخ نمره بیست محصول داشت ولى بعد به تدریج و به علت وضع اقتصادى ناشى از جنک بین المللى دوم محصول آن را بدون برابر رسانیدند، در این وقت در دو شیفر تعداد 600 نفر مجموعاً کار مىکردند و اخیراً عده کارگران به 500 نفر تقلیل یافته است و فعلاً محصول روزانه آن به 300 بقچه بالغ است این کارخانه از بدو تأسیس غیر از نخریسى و مقدار کمى پارچه بافى برق شهر را نیز تأمین مىنمود ولى اخیراً به علت وسعت شهر و نارسائى و کم قدرتى موتورها توزیع برق از انحصار آن خارج و فقط مقدارى از استفاده کنندگان برق، از این کارخانه برق مىگیرند و بقیه احتیاجات را کارخانه دیگرى که در سال 1326 به سرمایه اولیه ده ملیون ریال با سهام مردم تأسیس شد تأمین مىنماید این دو کارخانه مجموعاً هزار و دویست کیلوات ساعت برق دارند که از این مقدار بطور متوسط هزار کیلوات ساعت آن در ساعات اولیه شب مورد استفاده مردم است کارخانههاى مختلف دیگر که بیشتر به تهیه مواد و مصالح ساختمانى خصوصاً گچ اشتغال دارند در اطراف شهر قرار دارد و اغلب محصول آن در شهرهاى مجاور مانند اراک و ملایر و بروجرد و حتى شهرهاى دور دست تر خریدار دارد در حوزه شهرستان قم معادن متعددى وجود دارد که از آنها معدن نمک و سنگ و گچ و سنگهاى تزئینى ساختمانى و غیره مانند مرمر و سنگ سماق و امثال آن اکنون مورد استفاده و دائر است و هر ساله از این معادن مقدار زیادى استخراج مىشود خصوصاً نمک آن که از لحاظ خوبى جنس شهرت دارد در سه کیلومترى جنوب غربى قم، کوهى است به نام مسگران که معدن مس است و طبق گفتههاى مردم و حکایت ظاهر آن کوه، از قدیم الایام مورد استخراج بوده، ولى اکنون هیچگونه استفادهاى از آن نمىشود، در على آباد، خاک چینى «کائولن» وجوددارد و به مقدار کم مورد استفاده است معدن نفت یکى از معادن پر ارزش این ناحیه است.
در سالهاى پیش به علت وضع خاص سرزمین قم، زمین شناسان وجود نفت را در این نواحى احتمال مىدادند و در سالهاى 1315 شمسى به بعد در ناحیه شمالى کوه نمک و دشتهاى مجاور دریاچه حوض سلطان کاوشهائى براى شناسائى دقیق زمین و طبقات آن انجام داده بودند ولى اقدامات آنها به علّت جنگ بین المللى دوم بدون نتیجه ماند تا در سالهاى پس از جنگ و پس از تأسیس سازمان برنامه، شرکتى به نام «شرکت سهامى نفت ایران» که تمام سهام آن متعلّق به دولت بود در این ناحیه شروع بکار کرده ابتدا در نقطهاى که ازدهکده البرز 2 کیلومتر فاصله دارد اولین چاه آزمایشى خود را شروع کردند و پس از حفر این چاه و چاههاى دیگر و آزمایش خاکهاى طبقات مختلف آن بهوجود نفت اطمینان حاصل کردند و خوشبختانه در سال 1335 چاه شماره 5 آن که هنوز وضع آزمایشى داشت به مخزن بزرگى رسید و با قدرت بسیارى «بافشارى متجاوز از چهار هزار اتمسفر» از دهانه آن فوران کرد متأسفانه وضع چاه قابل اطمینان و اعتماد نبود و به علت این که در عمق آن، از لوله گذارى مقدار چهارصد متر خوددارى شده بود، مهار کردن آن چاه ممکن و عملى نگردید و پس از این که مدت سه ماه در حال فوران بود و پس از خروج مقدار زیادى نفت خام از دهانه آن، به علت ریزش طبقات عمقى خود بخود مسدود و بسته گردیده و پس از آن شرکت به حفر چاههاى اساسى و انتفاعى مبادرت ورزید; ولى هنوز حفر چاههاى جدید که شماره شش و هفت نامیده شد، خاتمه نیافته است. معادن نفت این ناحیه در آینده تأثیر عمیق و شدیدى برروى وضع اقتصادى و اجتماعى قم «و ناحیه مرکزى ایران» خواهد داشت، خصوصاً اگر تصفیه خانه نیز در همین ناحیه نصب گردد، گذشته از ثروت عظیمى که این شهر جلب خواهد کرد، غیر مستقیم در صنایع دیگر و حتى تهیه آب کمک شایانى خواهد کرد خوشوقتیم از این که در اینجا تذکر دهیم که طبق فرمان شاه(1) این معدن سرشار به دست ایرانى و با سرمایه ایرانى به کار خواهد افتاد و در نتیجه تمام ملت ایران از منافع آن بهرهمند و منتفع خواهند گردید و چرخ این صنعت عظیم که ما در صنایع امروز دنیا است به نفع ملت به گردش درخواهد آمد، این مسئله کمال آرزوهاى هر ایرانى است زیرا ملت ما در مدت نیم قرن اخیر
خارجیان و سرمایه داران و تراستهاى نفتى را آزموده و از روابط و معامله آنها در این مدت تجربهها گرفته و دیگر معامله و مشارکت با آنچنان مردمى را به نفع خود نمىبیند زیرا ملت ایران اگر در یک امر اقتصادى قدم می گذارد، واقعاً مقصودش تجارت و مبادله کالاى مورد مصرف ]است[ نه دزدى و باجگیرى و امثال آن; متأسفانه در دنیاى امروز هنوز هم چگونگى بعضى مشارکتها و تجارتها و مبادلات، کمتر از دزدى و چپاول نیست بارى در سرزمین قم مدیران و مهندسان و کارگرانى، به امر تولید و تصفیه و فروش نفت خواهند پرداخت که یا ایرانى بوده و یا در خدمت مؤسسه ایرانى آن، برپایه منافع و حقوق ملت ایران انجام وظیفه خواهند کرد ]و محمدرضا پهلوى[ با تمام علاقه و صمیمیت، این نکته را در فرمان(1) خود که در دیماه 1335 صادر شد، اعلام(2) کردند و ضمناً باید از کوشش جناب آقاى طباطبائى نماینده شهر قم در مجلس شوراى ملّى، که در مسئله نصب تصفیه خانه در قم، و امور عمرانى دیگر این شهر کوشش مىفرمایند سپاسگزارى کرد.